МБУК СКИЦ "ЭЙГЭ" С.ТЮНГЮЛЮ https://rutube.ru/video/private/22aee2772f1d68212b05c4229fe352ca/?p=X_kWFkKlSISx6Zc1uW2etg
Хотун Төҥүлүгэ балаҕан ыйын 24 күнүгэр тыыл, үлэ бэтэрээнэ, Төҥүлү нэһилиэгин Бочуоттаах олохтооҕо, СӨ Ытык кырдьаҕаһа, РФ профессиональнай-техническэй үөрэхтээһинин туйгуна, СӨ Тыатын хаһаайыстыбатын бэтэрээнэ, мелодист Василий Семенович Трифонов-Айыллаа 90 сааһын томточчу туолла. Бу күн “Эйгэ” култуура киинигэр “Ыллыыр ырыам – истиҥ иэйиим” диэн үбүлээргэ аналлаах ырыа дьоро күнэ үүннэ.
СӨ Бырабыыталыстыбатын “Саха сирин сайдыытыгар кылаатын иһин”, “Өрөспүүбүлүкэҕэ айар үлэ уус-уран сайдыытыгар кылаатын иһин”, “Төҥүлү нэһилиэгин сайдыытыгар кылаатын иһин” бочуоттаах бэлиэлэрдээх биллиилээх ырыа айааччы кэрэ-бэлиэ күнүгэр сүгүрүйээччилэрэ эҕэрдэлии муһуннулар.
Бу күн ырыа айааччы Василий Трифонов-Айыллаа 90 сааһын туолар өрөгөйдөөх үбүлүөйүгэр анаан итиэннэ айар үлэтин 60 сылынан “Ыллыыр ырыам – истиҥ иэйиим” диэн үһүс кинигэтэ Күн сирин көрдө. Василий Трифонов кыргыттара, СӨ ыччат бэлиитикэтигэр туйгуннара Мария Платонова, Новогина Васильева мелодист 80 ырыата киирбит саҥа кинигэтин бар дьонноругар билиһиннэрдилэр. Манна кинилэр аҕаларын гелевэй уруучуканан суруллубут ноталарын анныгар ийэлэрэ кыраһыабай буочарынан ырыа тылларын суруйан киллэрэн, бииргэ үлэлииллэрин сырдаттылар.
Трифоновтар анал муусука үөрэхтээх күтүөттэрэ Геннадий Сидоров 2010 с. мелодист 55 ырыата киирбит “Тутабыт, туойабыт Мэҥэбит сириттэн” диэн ноталаах ырыа хомуурунньугун 200 ахсаанынан бэчээттэтэн Күн сирин көрдөрбүтэ. Василий Семенович бу кинигэтин улуус оскуолаларыгар, нэһилиэктэр кулууптарыгар тарҕатан бэлэхтээбитэ.
Новогина Васильева 2015 с. аҕатын 80 сааһынан бииргэ үлэлээбит, алтыспыт үөлээннээхтэриттэн, биир идэлээхтэриттэн, доҕор-атас, аймах-билэ дьонуттан ахтыылары хомуйан “Аҕабыт иэйиитин дууһаҕа иҥэрэн” диэн иккис кинигэни таһаартарбыта.
Оҕолоро аҕаларын бүгүҥҥү үөрүүлээх күнүгэр анаан “Ыллыыр ырыам – истиҥ иэйиим” саҥа таһаартарбыт кинигэлэрин бэлэх ууннулар. Кырдьыга да, ырыа айааччыга мантан ордук үөрүүлээх туох кэлиэй?… Кинигэҕэ Василий Семенович төрдө-ууһа, үлэтэ-хамнаһа, олоҕо сырдатыллыбыттар. Ону сэргэ, ааптар айымньыларыттан дьон-сэргэ уостан түһэрбэккэ ыллыыр ырыалара QR кодунан киирбиттэр. Кинигэ биир уратытынан Трифоновтар дьиэ кэргэн бэйэлэрин толорууларыгар уһуллубут ырыалара буолаллар. Манна Василий Семенович солота, кэргэнэ Александра Константиновналыын дуэттара, кинилэр оҕолоро кэргэттэрин кытта дуэттара, ону таһынан, сиэннэрин, оҕолорун толорууларыгар ырыалар киирбиттэр.
Майаттан Дмитрий Санников аппаратууратын барытын тиэйэн кэлэн В.С.Трифонов ырыаларын уһулан диискэҕэ киллэрбитигэр оҕолоро муҥура суох махталларын тиэртилэр. Хомуурунньукка Николай Фадеев, Терентий Егоров, Константин Федоров, Николай Иванов, Вероника Степанова, Айаал Макаров, Төҥүлүттэн Матрена Иванова салайар “Сардаана” ырыа ансаамбыла, Мария Апросимова салайар “Күбэйэ” ырыа ансаамбыла, Анна Петухова салайааччылаах Төҥүлүтээҕи орто оскуола үөрэнээччилэрин “Ой дуораана” ырыа ансаамбыла толорууларыгар ырыалар киирбиттэр. Маны таһынан, аныгы олох сиэринэн, аҕаларын ырыаларын киэҥ эйгэҕэ таһаарар сыалтан VK-Video куйаар ситимигэр “Айыллаа” диэн ааттаах сообщество арыллыбыт. Онно ааптар ырыаларын уһуллууларыгар видео клиптэри оҥортоон киллэрбиттэр. Салгыы ылламмыт ырыалар видеолара бу сигэҕэ угуллан иһиэхтэрэ. Онон https://vk.com/aiyllaa сигэнэн киирэн ааптар ырыаларын көрүөххэ, истиэххэ сөп.
Василий Семенович олоҕун устуоруйатыттан кылгастык сырдаттахха, 1935 с.балаҕан ыйын 24 күнүгэр Мэҥэ Хаҥалас оройуонун Дьабыыл нэһилиэгэр Мария Никифоровна, Семен Федотович Трифоновтар дьиэ кэргэҥҥэ бастакы оҕонон төрөөбүтэ. Кини оҕо эрдэҕиттэн байаан алыптаах иэйиитигэр кутун туттаран, кулууп дьиэҕэ киирэн байааны көрөн өр турара, кэлэ-бара хайаан да кулуупка чугаһаан иһиллиирэ эбитэ үһү. Байааннаах хос хатыылааҕар түбэстэҕинэ, таһырдьа тахсан кулуубу эргийэ көтөн, түннүгүнэн байаан миэстэтигэр турарын көрөн дьиэлиирэ. Уолчаан бу тэрили илиитигэр ылан тыас таһааран холонор баҕа санаата улаатыар диэри уостубатах. Баар баара өттөҕө. Айылҕаттан талааннаах эдэр киһи ыра санаатын олоххо киллэрэн уус-уран кэнсиэр көхтөөх кыттыылааҕа, бастыҥ көҕүлээччитэ буолар.
1957 с. улуус киинигэр Майаҕа байаныыстар куурустара тэриллэрин истэн, онно үөрэнэ киирбит. 1958 с. ахсынньытыттан М.Горькай аатынан холкуоска тырахтарыыһынан үлэлээбит. Холкуос бэрэссэдээтэлэ Иннокентий Николаевич Шарин эдэр киһи ырыаҕа дьоҕурун таба көрөн 1959 с. Дьокуускайга 6 ыйдаах байаныыстар куурустарыгар үөрэххэ ыыппыт. Василий ыра санаа оҥостубут идэтигэр баҕаран туран дьаныардаахтык үөрэммит. Онон араас омук композитордарын айымньыларын дьэҥкэтик толорор буолбута. “Краковяк”, “Рио-Рита”, “Летка-енька”, “Коробушка”, “Польский вальс”, “Полонез Огинского”, “Мазурка”, “Дунайские волны”, о.д.а. улахан айымньылары байааҥҥа олус ыраастык оонньоон дьон кутун-сүрүн туппут. Онтон ыла холкуоска байаныыһынан үлэлээн саҕалаабыт. Үлэтигэр бэриниилээх муусукаан ахсынньы, тохсунньу томороон тымныыларыттан толлубакка, матасыыкылынан чугас дэрииэбинэлэри кэрийэн кулууптарга үҥкүү киэһэлэрин тэрийэрэ, нэһилиэктэр олохтоохторун, ыччаттары кэнсиэрдэргэ бэлэмнээн кытыннарара.
1964 с. Василий Трифонов айбыт ырыалара өрөспүүбүлүкэ араадьыйатын пуондатыгар киллэриллибиттэрэ. Манна кини үс кыргыттара Ангелина, Антонина, Матрена аҕаларын хас да ырыатын толорбуттара. Ити сылтан мелодист үрдүк аатын сүкпүтэ. 1968 с. балаҕан ыйыттан Төҥүлүтээҕи 4-с нүөмэрдээх СПТУ уус-уран салайааччытынан үлэлээн, училище үөрэнээччилэригэр “Сардаҥа” ырыа ансаамбылын тэрийэн, Воронеж, Смоленскай, Красноярскай куораттарга Бүтүн Сойуустааҕы куонкурустарга үс төгүллээн лауреат үрдүк аатын ылары ситиспитэ.
Василий Трифонов айар дьоҕурун, байаныыс быһыытынан ситиһиилээх үлэтин “Оройуон, өрөспүүбүлүкэ араас таһымнаах куонкурустарыгар ситиһиилээх кыттыытын иһин” диэн Саха Өрөспүүбүлүкэтин айар дьиэтин 1973 с. олунньу 28 күнүнээҕи Бочуоттаах грамотата туоһулуур. Кини Төҥүлүтээҕи училищеҕа 23 сыл устата эҥкилэ суох үлэлээбитэ. Сыллата училищеҕа өрөспүүбүлүкэ араас муннуктарыттан 500-тэн тахса оҕо кэлэн үөрэнэрэ. Училище бас билиитигэр үөрэнээччилэр олорор 4 уопсай дьиэлэрэ, 4 үөрэнэр корпустар, остолобуой, успуорт саалата, мастарыскыайдар, мусуой, гараастар, баанньык, о.д.а. эбийиэктэр бааллара, бары таас чоҕунан оттуллаллара. Үөрэх тэрилтэтэ буолан тиэхиньикэ кырыымчык этэ. Онуоха Василий ДТ-75 тыраахтарынан күннэтэ Дойдуунускайтан таас чох таһара. Ити курдук үлэлээн, 1991 с. биэнсийэҕэ тахсыар диэри тырахтарыыстаан, уус-уран самодеятельноһы салайан үтүө суобастаахтык үлэлээбитэ.
В.С.Трифонов айар үлэтигэр ордук төрөөбүт дойдуга таптал, аҕа дойдуга бэриниилээх буолуу тиэмэлэригэр болҕомтотун уурар. Ол туоһутунан Марфа Куличкина тылларыгар “Биһиги Мэҥэбит туойуллар”, Лидия Андросова тылларыгар “Мин Мэҥэбин”, бэйэтин тылларыгар “Мэҥэбит ыччата”, “Киэн туттуом” диэн ырыалардаах. Мелодист үгүс ырыаларыгар тылларын бэйэтэ суруйар. Кини төрөөбүт улууһун нэһилиэктэрин туһунан элбэх ырыалары кынаттаан көтүттэ. “Хотун Эбэм Төҥүлү”, “Доллу”, “Төхтүр”, “Абылаҥнаах Матта миэнэ”, “Нуораҕанам чараҥа”, М.Скрябин тылларыгар “Ахтар-саныыр Майабыт”, Иннокентий Сосин тылларыгар “Чыамайыкым оҕото”, Араҥас нэһилиэгин олохтоохторун өрөгөй ырыалара буолбут Александра Куличкина тылларыгар “Тарат туһунан”, улахан оҕото Ангелина Христофорова тылларыгар “Бэдьимэ сааскыта”, “Балыктаах вальса”, Аллараа Бэстээх туһунан “Таптал, үөрүү куоратын тутуһуохха, айсыахха” ырыаларын дьон-сэргэ сөбүлээн ыллыыр.
Саха норуотун номоххо киирбит дьоруойа Баһылай Манчаары туһунан “Модун күүс санаалаах Манчаары”, “Манчаарыбыт туойуллуо”, Константин Сосин тылларыгар “Өрөгөй үөрүүтүн билэбит”, сахалартан бастакы Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойа Ф.К.Поповка анаммыт “Сүөдэрбит – геройбут” ырыалара киэҥник ылланаллар. 2020 с. улууска “Киэн туттабын төрөөбүт дойдубунан” диэн нэһилиэктэр кулууптарын икки ардыларыгар ыытыллыбыт видеоклиптэри көрүү куонкуруһугар Терентий Егоров толоруутугар “Хотун Эбэм Төҥүлү” 2-с миэстэни ылбыта. Биир дойдулааҕа Лидия Андросова тылларыгар “Мин Мэҥэбин” ырыатыгар видеоклип оҥоһуллан дьон биһирэбилин ылбыта.
В.С.Трифонов буойун-мусукаан В.Т.Иванов бирииһигэр ыытыллыбыт ырыа күрэһин кыайыылааҕа. И.Сосин хоһоонноругар ырыа айааччылар уонна толорооччулар күрэстэригэр 2-с миэстэ, Майа 100 уонна Улуу Кыайыы 55 сылларыгар анаммыт ааптар-толорооччулар күрэстэрин кыайыылааҕа буолбута. Кини айымньыларын тута нотаҕа тиһэн, сурукка киллэрэн иһэр ураты дьоҕурдаах мелодистартан биирдэстэрэ. Биир сэдэх дьоҕурунан кини оҕо сааһын түгэннэрин, олоҕор билбитин-көрбүтүн олус чаҕылхайдык ойуулаан-дьүһүннээн кэпсиирэ, истээччи киһи онно бэйэтэ баарын курдук сананар дьикти уратыта буолар.
Мелодист күн бүгүн айа-тута, ырыаларын сурукка тиһэ олорор. Кэргэнэ Александра Константиновналыын тапталларын истиҥ иэйиитигэр бигэнэн, 8 оҕону Күн сирин көрдөрөн, киһи-хара гына иитэн, ыал оҥортоон атахтарыгар туруорбуттара. Элбэх сиэн, хос сиэн тапталлаах, ытыктыыр эбэтэ, эһэтэ буолан, “Ытык ыал”, “Золотые семьи Якутии” Бочуот кинигэлэригэр киирэн, айа-тута бииргэ олорбуттара быйыл 69 сыла.
Олоҕун айар үлэҕэ анаабыт ытык киһи 100-тэн тахса истиҥ иэйиилээх ырыалардаах. В.С.Трифонов Саха Өрөспүүбүлүкэтин, Мэҥэ Хаҥалас улууһун байаныыстарын уонна мелодистарын айар түмсүүлэрин чилиэнэ, “Байаанынан айар үлэҕэ кылаатын иһин”, “Сыана бэтэрээнэ” мэтээллэрдээх. Кэлиҥҥи сылларга Төҥүлү нэһилиэгин олохтоох ааптардарын хоһоонноругар элбэх ырыаны кынаттаан көтүттэ.
Үөрүүлээх бэлиэ күнүнэн Василий Семенович Трифоновы нэһилиэнньэ көмүскэллээх буолуутун улуустааҕы кэлим киинин салайааччы Иван Шестаков эҕэрдэлээн, дойдубут Бэрэсидьиэнэ Владимир Путин, Ил Дархан Айсен Николаев, улуус баһылыга Дмитрий Тихонов уонна бэйэтин тэрилтэтин ааттарыттан Эҕэрдэ суруктары, өйдөбүнньүк бэлэхтэри, Мэҥэ Хаҥалас улууһун култууратын уонна духуобунай сайдыытын управлениетын мэтэдиичэскэй киинин салайааччы Галия Сосина эҕэрдэлээн, баһылык Дмитрий Тихонов илии баттааһыннаах “Мэҥэ Хаҥалас улууһун култууратын уонна ускуустубатын сайдыытыгар сүҥкэн кылаатын иһин” түөскэ кэтэр ытык бэлиэни туттардылар.
Маны сэргэ, Мэҥэ Хаҥалас улууһун мелодистарын түмсүүтүттэн Дмитрий Санников, улуус байаныыстарын түмсүүтүн салайааччы Георгий Попов Анастасия Варламова, Иван Аргунов сырдык ааттарын үйэтитэн, Төҥүлү нэһилиэгин баһылыга Петр Эверстов, Дьабыыл нэһилиэгин К.Д.Борисов аатынан “Түһүлгэ” култуура киинин дириэктэрэ Марфа Березина, Араҥас нэһилиэгин култуура киинин дириэктэрэ Михаил Цыпандин Улуу Кыайыы 80 үбүлүөйдээх сылынан улууспут дьаһалтата таһаартарбыт нэһилиэктэрин өйдөбүнньүк кинигэлэрин бэлэхтээтилэр.
Бэлиэ күнүнэн Ытык киһини Тыа хаһаайыстыбатын техникумун Төҥүлүтээҕи салаатын сэбиэдиссэйэ Екатерина Протодьяконова, кэлэктиип боропсойууһун чилиэнэ Анастасия Дьяконова, Төҥүлүтээҕи “Эйгэ” култуура киинин дириэктэрэ Александра Баишева, Төҥүлүтээҕи муусука оскуолатын дириэктэрэ Галина Варламова, “Доруобуйа” түмсүүттэн Валентина Захарова, хоһоонньут Мария Апросимова, “Айар кут” литературнай түмсүү салайааччыта, бибилэтиэкэр Елена Борисова, 1975 с. Төҥүлү орто оскуолатын бүтэрбит 10-с “б” кылаас оҕолорун ааттарыттан Августина Романова, о.д.а. элбэх дьон эҕэрдэлээтилэр.
Дьоро күн Василий Трифонов тылларыгар уонна дьүрүлүгэр “Хотун Эбэм Төҥүлү” ырыаны Терентий Егоров толоруутугар “Кылыыҥкай” үҥкүү ансаамбылын вальсынан саҕаланна. Улахан экрааҥҥа “Мин Мэҥэбин” суруйааччы Лидия Андросова тылларыгар видеоклип, Трифоновтар дьиэ кэргэн архыыбыттан урукку, аныгы кэм хаартыскалара, үлэ-хамнас, сыана олоҕуттан каадырдар көрдөрүлүннүлэр.
В.Трифонов ырыаларын “Айыллаана”, “Сардаана”, Нуораҕанаттан “Сиккиэр” ырыа ансаамбыллара, “Дьүрүлгэн” мелодистар, “Ой дуораана” оҕолор ырыаларын ансаамбыллара, Тараттан квартет, Мария Попова, Иван Прибылых, Трифоновтар оҕолоро, о.д.а. толордулар. Саха араадьыйатын пуондатыттан Василий Семенович кыргыттара Ангелина, Антонина, Матрена аҕаларын “Сайын кэллэ” ырыата ылланан үгүс дьону долгутта.
Ырыа дьоро киэһэтин үбүлээр кыыһа Новогина Васильева уонна “Эйгэ” култуура киинин исписэлииһэ Афанасий Борисов үрдүк таһымнаахтык ыыттылар.
Ытыктабыллаах Василий Семеновичка өссө да айа-тута, дьонун-сэргэтин муусука алыптаах эйгэтигэр угуйа, ыччаттарын тапталларыгар бигэнэн кэргэниниин Александра Константиновналыын уһуннук, дьоллоохтук олороллоругар баҕарабыт.
Марелла Баишева.